Η νεοσύστατη Τοπική Ομάδα Προφορικής Ιστορίας της Πεντέλης θέλει να διατηρήσει τη μνήμη ζωντανή!
Η Πεντέλη έχει επίσημα τη δική της Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Πεντέλης (Ο.Π.Ι.Π.). Η δημιουργία της αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για τη διατήρηση και ανάδειξη της τοπικής ιστορίας. Η ομάδα, που σχηματίστηκε έπειτα από την ολοκλήρωση ειδικών σεμιναρίων φέρνει στο προσκήνιο τη σημασία της προφορικής ιστορίας ως μέσο συλλογής μνήμης και εμπειριών.
Γράφει ο Διονύσης Ρόκος
Τι είναι η Προφορική Ιστορία;
Η προφορική ιστορία είναι ένα ιδιαίτερο πεδίο έρευνας που βασίζεται στις προσωπικές αφηγήσεις και εμπειρίες των ανθρώπων. Αντί να επικεντρώνεται αποκλειστικά σε επίσημα αρχεία και ντοκουμέντα, δίνει φωνή στους απλούς ανθρώπους, αναδεικνύοντας την «από τα κάτω» ιστορία. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο κοινωνιολόγος Paul Thompson, η προφορική ιστορία «ζωντανεύει την ίδια την ιστορία» και «διευρύνει τον ορίζοντά της», ενθαρρύνοντας τη συμμετοχή και τη συνεργασία μεταξύ γενεών και κοινωνικών ομάδων.
Απευθύνθηκα στην Κωνσταντίνα Μαρκόγλου, συντονίστρια της Ομάδας, για να μάθω περισσότερα για τη νέα τους προσπάθειά. Η Κωνσταντίνα είναι επίσης Αρχαιολόγος, Απόφοιτη του Μεταπτυχιακού «Διαχείριση Μνημείων», η οποία μας μίλησε με χαρά και την ευχαριστώ:
Ποιο ήταν το κίνητρο για τη δημιουργία της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Πεντέλης και ποιος ο ρόλος σας σε αυτήν;
Θα έλεγα, τα χρόνια που περνούν και οι άνθρωποι που φεύγουν και παίρνουν μαζί τους σημαντικές μαρτυρίες για μια ιστορικά φορτισμένη περιοχή, η οποία για διάφορους λόγους δεν αναδεικνύεται πολιτιστικά και ιστορικά όπως της αξίζει. Τα τελευταία χρόνια και για να είμαι ακριβέστερη, τα τελευταία καλοκαίρια, το συλλογικό θυμικό έχει συνδέσει την Πεντέλη με τις τραγικές εικόνες από πυρκαγιές, όμως οι συλλογικές της μνήμες έχουν να αφηγηθούν πολλά περισσότερα για την κοινωνική και πολιτισμική ιστορία της περιοχής κατά τον 20ο και 21ο αιώνα. Για παράδειγμα, ποιες ήταν οι συνθήκες εργασίας των λατόμων που εργάζονταν στο βουνό, πως έμαθαν την τέχνη και ποιες οι πρώτες σκέψεις των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν στα Μελίσσια ή παραθέριζαν στη Νέα Πεντέλη;
Για να μπορέσουν να απαντηθούν αυτές και πολλές ακόμα απορίες για την ιστορία του τόπου και των κατοίκων του, ο Κώστας Αποστολίδης και ο Δημήτρης Παπασωτηρίου επικοινώνησαν με τη συντονίστρια της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Δήμου Χαλανδρίου κα. Νάση Σιαφάκα και τελικά, οι γείτονές μας, μας βοήθησαν στην πρώτη επαφή με την ιστορικό Τασούλα Βερβενιώτη. Λίγες εβδομάδες μετά, οργανώθηκε ένα τριήμερο σεμινάριο για την εκπαίδευση των μελών σε βασικές αρχές και τεχνικές συλλογής συνεντεύξεων προφορικής ιστορίας.
Παρότι είχα παρακολουθήσει ξανά την εκπαίδευση της κυρίας Βερβενιώτη, μόλις είδα την ανακοίνωση για την Πεντέλη, πήρα κατευθείαν τηλέφωνο να δηλώσω συμμετοχή. Εν τέλει, βοήθησα στην οργάνωση και διεξαγωγή των σεμιναρίων, πραγματοποίησα μια σύντομη παρουσίαση της ιστορίας του Πεντελικού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και την τελευταία μέρα εκλέχθηκα ομόφωνα συντονίστρια της ομάδας. Να διευκρινίσω πως η συγκεκριμένη θέση στα μάτια μου είναι πολύ τυπική, δηλαδή για οργανωτικές διευκολύνσεις, καθώς η ομάδα έχει ήδη διαμορφώσει έναν συλλογικό χαρακτήρα επικοινωνίας. Αυτή ήταν μια αίσθηση που -θεωρώ- υπήρξε από όλους, όταν κατά την εισαγωγή του σεμιναρίου, είχαμε την ευκαιρία να γνωριστούμε και να ανακαλύψουμε πόσα κοινά βιώματα και συναισθήματα είχαμε για τον τόπο μας, είτε αυτά ήταν θετικά, είτε όχι.
Πόσο σημαντικό είναι να γίνεται η «από τα κάτω» ιστορική καταγραφή; Η ιστορία γράφεται παραδοσιακά από λίγους και ευνοημένους;
Δεν είναι απλά σημαντικό, αλλά απαραίτητο για την ιστορική αλήθεια και το βάθος της. Νομίζω πως ως κοινωνία έχουμε ανάγκη να συνομιλήσουμε με το παρελθόν μας για τη χαρτογράφηση του μέλλοντος, αναζητώντας την κοινωνική και συλλογική διάσταση της ιστορίας. Σε αντίθεση με την παραδοσιακή ιστορία λοιπόν, απαντώντας στο ερώτημα, η προφορική ιστορία δεν παραθέτει τις μαρτυρίες προς επαλήθευση των πηγών. Όπως αναφέρει ο ιστορικός Alessandro Portelli, είναι «μια τέχνη της σχέσης. Σχέσης ανάμεσα στον ομιλητή και τον συνεντευκτή (διά-λογο): Μεταξύ παρόντος/παρελθόντος (μνήμης), δημόσιου/ιδιωτικού, αυτοβιογραφίας/και Ιστορίας. Προφορικότητας (της πηγής) και γραφής (του ιστοριογράφου): Του δημόσιου προς το ιδιωτικό.».* Σε παραδοσιακά συγγράμματα δεν θα ακούσεις το κλάμα ενός παιδιού που βίωνε ρατσισμό ή την κούραση μιας μάνας που δούλευε σε δυο δουλειές κατά την περίοδο της ελληνικής οικονομικής κρίσης, ώστε να μπορεί το παιδί της να πάει στο φροντιστήριο. Είναι λοιπόν -πέρα από την σχέση- και η ενσυναίσθηση που δημιουργείται για τις ιστορίες των ανθρώπων ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας, κοινωνικής τάξης και θέσης.
Θα παραθέσω δυο εκθέσεις που επισκέφτηκα το 2024 και σε συνέχεια του παραπάνω συλλογισμού, δείχνουν έμπρακτα την αξία της προφορικής ιστορίας. Η πρώτη ήταν η έκθεση «Μια Σακούλα από Τηλεκάρτες» των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ) και του Αρχείου Αλβανικής Μετανάστευσης. Εκεί, ο Μάνος Αυγερίδης, η Ιλιρίντα Μουσαράι και η Πάτι Βαρδάμη συνέλλεξαν, κατέγραψαν και ανέδειξαν μέσα από τα μάτια των μεταναστ(ρι)ών, την «από τα κάτω» ιστορία τους κατά τα τελευταίων 30-και-κάτι χρόνια. Ανάμεσα σε ποικίλα ντοκουμέντα του πρόσφατου παρελθόντος, υπήρξαν και προφορικές μαρτυρίες του βιώματος της αλβανικής μετανάστευσης στην Ελλάδα. Ας πούμε θυμάμαι ακόμα τις περιγραφές της Χριστίνα Γκρομπάλλι, στις οποίες περιγράφει την οικονομική κατάσταση της Αλβανίας του 2000 μέσα από τις αθώες παιδικές της μνήμες. Γίνεται να μην κατανοήσει κανείς το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο πίσω από ένα 9χρονο κορίτσι που θέλει να πάρει δώρο στη δασκάλα του (η γιορτή της δασκάλας είναι πολύ σημαντική για την Αλβανία), αλλά το σπίτι δεν υπάρχουν καθόλου χρήματα; Τροφή για σκέψη!
Επίσης, πριν το τέλος του έτους επισκέφτηκα την έκθεση «Κύπρος, 1974. Η μνήμη είναι η μόνη πατρίδα των ανθρώπων» που παρουσιάζεται ταυτόχρονα στην Αθήνα και τη Λευκωσία, από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία και τη Βουλή των Αντιπροσώπων της Κυπριακής Δημοκρατίας. Οι φωτογραφίες, τα ηχητικά ντοκουμέντα και οι γραπτές μαρτυρίες, δημιουργούσαν μια βιωματική κατανόηση των ιστορικών γεγονότων. Μεταξύ άλλων, ξεχωρίζω την ιστορία της Ανδρούλλας Αριστοδήμου για το ζήτημα των αγνοουμένων του 1974, από το αρχείο των People of Cyprus, καθώς επίσης και τις γραπτές μαρτυρίες του αναπληρωτή καθηγητή Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου Πέτρου Παπαπολυβίου, για τη στιγμή της επιστροφής του στο πατρικό του μετά από 36 χρόνια. Η επίσκεψή του και η επαφή με τους ηλικιωμένους ενοίκους του σπιτιού καταλήξει με την φράση «έφυγα με την πεποίθηση ότι και οι δυο γνωρίζουμε ποιος είναι ο νόμιμος ιδιοκτήτης».
*Απόσπασμα από άρθρο της Εφ.Συν. με τίτλο «Τι είναι και τι δεν είναι προφορική ιστορία» (03.04.21).
Υπάρχει κάποια αγαπημένη σας ιστορία που να αφορά την Πεντέλη και θέλετε να καταγράψετε στο μέλλον;
Ναι, αλλά στην πορεία νομίζω θα ανακαλύψω ακόμα περισσότερες «αγαπημένες ιστορίες». Στην παρούσα φάση ανυπομονώ να μάθω περισσότερα για το ζήτημα των σανατορίων της περιοχής και το κοινωνικό στίγμα της φυματίωσης. Για την ιστορική ανάλυση του ζητήματος υπάρχει -ελεύθερα διαθέσιμη- η διατριβή του καθηγητή Γιάννη Στογιαννίδη. Τα σανατόρια των Μελισσίων και της Πεντέλης πλέον αποτελούν κτήρια-φαντάσματα και ίσως λόγω των σπουδών μου στη διαχείριση μνημείων θα με ενδιέφερε η επανεξέταση τους ως κτήρια με σπουδαίο ιστορικό και κοινωνικό φορτίο. Μόνο οι ιστορίες των ανθρώπων θα μπορούσαν να τα βγάλουν από τη λήθη και να τα συνδέσουν εκ νέου με την τοπική κοινότητα η οποία μπορεί να αγνοεί και την ιστορία τους.
Ποια είναι η μεγαλύτερη δυσκολία σε μια συνέντευξη; Έχετε δει θετική ανταπόκριση από τους κατοίκους της περιοχής για να μοιραστούν τις ιστορίες τους;
Προς το παρόν η ομάδα είναι στην αρχή της, οπότε οι δυσκολίες μας είναι πιο τεχνικές και πρακτικές, δηλαδή για την απόκτηση του καταλληλότερου εξοπλισμού και την εξοικείωσή μας με αυτόν. Ως προς το δεύτερο ερώτημα, η συμμετοχή των ανθρώπων στις έως τώρα συναντήσεις μας, η αλληλεπίδραση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι συζητήσεις που έχουν γίνει με κάποιους/-ες εν δυνάμει συνεντευξιαζόμενους/-ες δείχνουν πως τελικά μοιράζονται αρκετοί κάτοικοι της περιοχής την αγάπη τους για την Πεντέλη και την σύγχρονη ιστορία της. Με όποιους έχω συζητήσει, έχουν αγκαλιάσει την προσπάθεια και είμαι και εγώ πολύ χαρούμενη για τις προσωπικότητες που έχω την ευκαιρία να γνωρίζω μέσα από αυτό το εγχείρημα. Όπως μας είχε επισημάνει η κυρία Βερβενιώτη στο σεμινάριό μας και όπως επιβεβαιώνω βιωματικά πλέον, οι πιο απολαυστικές ιστορίες είναι από αυτούς/-ες που στην αρχή ξεκινούν με το «μωρέ δεν έχω και κάτι σπουδαίο να σου πω…».
Ποιοι είναι οι στόχοι της ομάδας για το μέλλον; Σκοπεύετε να δημοσιεύσετε κάποιο υλικό;
Οι στόχοι της ομάδας είναι υπό επεξεργασία, αλλά θα θέλαμε να συλλέγουμε 1-3 συνεντεύξεις κάθε μήνα, ώστε να υπάρχει και ο χρόνος της επεξεργασίας και απομαγνητοφώνησης τους. Προς το παρόν επεξεργαζόμαστε συλλογικά τον οδηγό των συνεντεύξεων και τις ενότητες που θα μας απασχολήσουν ως ομάδα, ώστε να υπάρχει για όλους μας μια κοινή γραμμή. Πιστεύω πως θα ακολουθήσουν πολύ όμορφα πράγματα και νέα δεδομένα που θα γεννήσουν την ανάγκη εκδηλώσεων, ομιλιών και δημοσιεύσεων.
Πώς μπορεί το ευρύτερο κοινό να έχει πρόσβαση στις ιστορίες που συλλέγετε; Υπάρχουν δράσεις ή εκδηλώσεις για να μοιραστείτε το έργο σας;
Με τον καιρό θα δημιουργηθεί μια ιστοσελίδα, η οποία θα βρίσκεται κάτω από την ομπρέλα του Δικτύου των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας ( http://oralhistorygroups.gr/ ). Εκεί θα γίνεται μια επαφή του κοινού με επιλεγμένα τεκμήρια των μαρτυριών μας, καθώς και η ενημέρωση για μελλοντικές δράσεις. Προς το παρόν μπορεί κανείς να μαθαίνει τα νέα της ομάδας από την σελίδα στο Facebook «ΟΠΙ Πεντέλης». Στις 25 Ιανουαρίου επίσης, η ομάδα μας ως νέο μέλος των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας θα κάνει μια αυτό-παρουσίαση, στο πλαίσιο της 4ης Γιορτής Προφορικής Ιστορίας. Θα ήταν μια εξαιρετική αφορμή για να γνωριστούμε από κοντά και να γνωρίσετε το έργο των Ομάδων Προφορικής Ιστορίας στην Ελλάδα.
Πείτε μας λίγα λόγια για την Γιορτή Προφορική Ιστορίας. Τι αφορά και πως μπορεί να έρθει κανείς να την παρακολουθήσει;
Η 4η Γιορτή Προφορικής Ιστορίας έχει θέμα «ΓΥΝΑΙΚΕΣ – χωρίς υπότιτλο» και θα διαρκέσει τρεις μέρες: Παρασκευή 24 Ιανουαρίου (16.00 – 22.00), Σάββατο (10.00 – 21.00) και Κυριακή 26 Ιανουαρίου 2025 (10.00 – 21.00). Θα γίνει στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, στο Αεροφυλάκιο 1, Αμφιθέατρο «Μιλτιάδης Έβερτ» και όλα θα είναι ανοιχτά στο κοινό!
Πιο συγκεκριμένα, θα συμμετέχουν δεκαέξι Ομάδες Προφορικής Ιστορίας από όλη την Ελλάδα, με τις παλιότερες να κάνουν ανακοινώσεις με βάση το κεντρικό θέμα Γυναίκες – χωρίς υπότιτλο. Ενδεικτικά, κάποιες θα αφορούν την έμφυλη βία στον εμφύλιο, το ‘επισκεπτήριο’ στο Επταπύργιο, την μετα-εμφυλιακή κοινωνία, το ΄μεροκάματο’, τις συγκλίσεις και αποκλίσεις στις δεκαετίες 1940-1960, τις γυναίκες ναυτικούς, τις σημερινές δασκάλες εικαστικών καθώς και την πολιτικότητα των φοιτητριών σε Τμήματου ΕΚΠΑ κ.α. Στο πλαίσιο της Γιορτής επίσης, θα γίνει παρουσίαση της Πλατφόρμας Προφορικών Μαρτυριών της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Δήμου Χαλανδρίου, θα διεξαχθεί σεμινάριο για την απομαγνητοφώνηση με χρήση τεχνητής νοημοσύνης, θα προβληθούν 3 ντοκιμαντέρ με προφορικές μαρτυρίες και πολλά ακόμη που μπορείτε να διαβάσετε αναλυτικά στο δελτίο τύπου της εκδήλωσης: http://oralhistorygroups.gr/4h-giorti_proforikis_istorias-deltio_typou/
Η δημιουργία της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Πεντέλης δεν είναι απλώς ένα εγχείρημα καταγραφής μνήμης, αλλά ένα δυναμικό εργαλείο για τη διαφύλαξη της ταυτότητας του τόπου. Οι προσπάθειες αυτής της ομάδας αποδεικνύουν τη δύναμη της κοινότητας να συνεργάζεται, να αφηγείται τις ιστορίες της και να τις διατηρεί ζωντανές για τις επόμενες γενιές. Σε έναν κόσμο που συχνά προχωρά με ταχύτητα, αυτές οι πρωτοβουλίες μας καλούν να σταθούμε και να ακούσουμε. Δίνουν φωνή στις προσωπικές αφηγήσεις που συνθέτουν το συλλογικό παρελθόν και εμπνέουν το μέλλον μας. Με εφόδια την ενσυναίσθηση και τη συλλογικότητα, η Ο.Π.Ι.Π. ανοίγει δρόμους για έναν πιο ανθρώπινο τρόπο να αντιλαμβανόμαστε και να αφηγούμαστε την Ιστορία.
Ευχαριστώ την Κωνσταντίνα Μαρκόγλου και εύχομαι στην ομάδα να ανακαλύψουν πολλές συναρπαστικές ιστορίες στη διάρκεια του νέου ταξιδιού τους.